Opracowanie:

MEMORANDUM W ZAKRESIE PRAW I OBOWIĄZKÓW NAŁOŻONYCH NA
PRZEDSIĘBIORCÓW ORAZ PRACOWNIKÓW W ZWIĄZKU Z WYSTĄPIENIEM
ZAGROŻENIA ZAKAŻENIA WIRUSEM SARS-CoV-2, W SZCZEGÓLNOŚCI
PRZEWIDZIANYCH W USTAWIE O SZCZEGÓLNYCH ROZWIĄZANIACH
ZWIĄZANYCH Z ZAPOBIEGANIEM, PRZECIWDZIAŁANIEM I ZWALCZANIEM COVID-19, INNYCH CHORÓB ZAKAŹNYCH ORAZ WYWOŁANYCH NIMI SYTUACJI KRYZYSOWYCH ORAZ W ZAKRESIE KONSEKWENCJI PRAWNYCH DLA PRZEDSIĘBIORCÓW W PRZYPADKU BRAKU MOŻLIWOŚCI WYWIĄZANIA SIĘ Z ZOBOWIĄZAŃ UMOWNYCH ZE WZGLĘDU NA OKOLICZNOŚCI ZWIĄZANE Z WIRUSEM SARS-CoV-2

Data: 5 marca 2020 rok

Sporządził: Julita Wilbik-Klimek, Martyna Kulikowska

1. OPIS PROBLEMU

W związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS CoV-2, wywołującego chorobę określaną jako COVID19, i pojawieniem się wirusa w kolejnych państwach europejskich, a także przewidywanym wystąpieniem przypadków zarażeń również w Polsce, do Sejmu skierowany został rządowy projekt ustawy określającej zasady i tryb zapobiegania oraz zwalczania zakażenia i rozprzestrzeniania się choroby zakaźnej u ludzi, wywołanej wirusem SARS-CoV-2, podejmowania działań przeciwepidemiologicznych i zapobiegawczych w celu unieszkodliwienia źródeł zakażenia. Sejm dnia 2 marca 2020 roku uchwalił przygotowaną przez rząd ustawę o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (zwaną dalej Ustawą). Ustawa została przekazana Prezydentowi oraz Marszałkowi Senatu. Na dzień sporządzenia niniejszego opracowania brak jest informacji na temat ostatecznej treści ustawy, która wejdzie w życie. Ze względu na to, że proces legislacyjny, któremu podlega ustawa jeszcze się nie zakończył, niniejsze opracowanie nie może stanowić wiążącej opinii i w przypadku wprowadzenia jakichkolwiek zmian do treści ustawy jeszcze przed jej wejściem w życie, powinno ono zostać uznane za nieaktualne. Ustawa określa w szczególności prawa i obowiązki przedsiębiorców oraz pracowników w związku z wystąpieniem zagrożenia zakażenia wirusem. Poza regulacją Ustawy znalazły się jednak kwestie związane z konsekwencjami prawnymi, które dotkną przedsiębiorców w przypadku braku możliwości wywiązania się z zobowiązań umownych ze względu na okoliczności związane z wirusem SARS-CoV-2.

2. PRAWA I OBOWIĄZKI PRACODAWCÓW I PRACOWNIKÓW ZWIĄZANE Z PRZECIWDZIAŁANIEM COVID-19

a. Nieobecność w pracy pracownika związana z epidemią COVID-19

Zgodnie z Ustawą pracodawca może polecić pracownikowi wykonywanie, przez czas oznaczony, pracy określonej w umowie o pracę, poza miejscem jej stałego wykonywania (praca zdalna). Jednakże, co istotne, użycie określenia „może polecić” oznacza, że pracownik ma prawo odmowy wykonywania pracy w takiej formie.

Ustawa przewiduje, że:
– osoby chore albo podejrzane o zachorowanie na chorobę zakaźną mogą podlegać obowiązkowej hospitalizacji, a
– osoby zdrowe, które miały styczność z osobami chorymi na choroby zakaźne podlegają obowiązkowej kwarantannie lub nadzorowi epidemiologicznemu przez okres nie więcej niż 21 dni.

Zgodnie z przepisami prawa pracy, dopuszczalne jest usprawiedliwienie nieobecności pracownika w pracy w związku z niemożnością dotarcia/stawienia się w pracy, spowodowaną szerzeniem się choroby zakaźnej (gdy wydana zostanie decyzja właściwego państwowego inspektora sanitarnego w tym zakresie), wobec czego taka nieobecność pracownika będzie nieobecnością usprawiedliwioną. Przepisy nie gwarantują w takim przypadku pracownikowi prawa do wynagrodzenia. Zasadą jest, że wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną, a za czas niewykonywania pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia tylko wówczas, gdy przepisy prawa pracy tak stanowią.

Nieobecność pracownika w pracy spowodowana epidemią nie może stanowić podstawy do dyscyplinarnego zwolnienia pracownika.

W sytuacji zidentyfikowania przez pracodawcę zagrożenia wystąpienia u danego pracownika wirusa COVID-19 (np. po powrocie pracownika z podróży do kraju o dużej liczbie zarażonych), mimo że obowiązujące przepisy nie dają bezpośrednich podstaw do odsunięcia takiego pracownika od świadczenia pracy, a dokładnie – do niedopuszczenia go do świadczenia pracy, to takie działania pracodawcy mogą zostać uznane za podjęte w wyższym celu ochronny dobra innych pracowników oraz samego zakładu pracy.

W takim przypadku pracodawca powinien wskazać pracownikowi na piśmie przyczynę odmowy dopuszczenia go do pracy oraz – w miarę możliwości – określić z góry okres tego braku możliwości podjęcia świadczenia pracy przez pracownika. Za wskazany powyżej okres pracownik powinien otrzymać takie samo wynagrodzenie, jakie otrzymałby, gdyby świadczył pracę.

b. Obowiązki pracodawcy związane z pojawieniem się zagrożenia COVID-19

Mając na uwadze, iż zgodnie z Kodeksem pracy pracodawca jest odpowiedzialny za zapewnienie pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, pracodawca powinien:

– maksymalnie ograniczać, w miarę możliwości, kierowanie pracowników w podróże służbowe,
– zapewnić pracownikom środki higieniczne takie jak mydło, środki dezynfekujące i antybakteryjne oraz dostęp do bieżącej wody,
– zapewnić pracownikom możliwość wykonywania pracy w higienicznych warunkach poprzez regularną dezynfekcję pomieszczeń i stanowisk pracy
– przygotować i udostępnić instrukcję dot. zasad higieny,
– edukować pracowników w zakresie zasad higieny itd.

Jeśli pojawi się podejrzenie, że pracownik może być chory, pracodawca może zachęcać pracownika, by ten nie pojawiał się w miejscu pracy oraz aby udał się do lekarza. W przypadku odmowy skorzystania z porady lekarskiej przez takiego pracownika, pracodawca może nie dopuścić go do pracy, zgłasza także ten fakt do właściwego Powiatowego Inspektora Sanitarnego. W uzasadnionych przypadkach pracodawca może również wysłać pracownika na obowiązkowe badania okresowe.

W sytuacji zidentyfikowania przez pracodawcę zagrożenia wystąpienia u danego pracownika przypadku koronawirusa, pracodawca nie może podejmować w stosunku do takiego pracownika na terenie
zakładu pracy działań o charakterze izolującym go czy w inny sposób uniemożliwiający świadczenie pracy. Takie działania pracodawcy mogą bowiem być traktowane jako szykanowanie pracownika, a nawet stanowić przejaw niedozwolonego mobbingu.

c. Czego pracodawcy nie wolno

Pracodawca nie może:
– zabronić pracownikowi udania się na urlop w określone miejsce na świecie (może jedynie zalecić unikania miejsc, w których pracownicy będą zagrożeni),
– jednostronnie skierować pracownika, u którego zidentyfikował ryzyko wystąpienia wirusa COVID-19, na urlop wypoczynkowy, chyba że to jest urlop wypoczynkowy zaległy.

d. Uprawnienia pracownika
Pracownik, którego pracodawca wysyła w delegację (wyjazd służbowy) w rejony zagrożone epidemią, może odmówić wykonania takiego polecenia ze względu na bezpośrednie zagrożenie swojego życia lub zdrowia oraz ryzyko rozprzestrzenienia choroby w kraju.

3. WPŁYW USTAWY NA DZIAŁALNOŚĆ PRZEDSIĘBIORCÓW

Ustawa w szerokim zakresie umożliwia organom państwa ingerencję w działalność przedsiębiorców, w szczególności jej ograniczenie bądź nałożenie dodatkowych obowiązków w celu przeciwdziałania COVID-19. Ustawa, a także inne akty przez nią zmieniane, przewidują w szczególności:

1) uprawnienie Prezesa Rady Ministrów do wydawania wiążących poleceń dla przedsiębiorców,
2) uprawnienie Głównego Inspektora Sanitarnego do wydawania przedsiębiorcom decyzji nakładających obowiązek podjęcia określonych czynności zapobiegawczych lub kontrolnych oraz żądania od nich informacji w tym zakresie, a także wydawania zaleceń i wytycznych
określających sposób postępowania w trakcie realizacji zadań,
3) delegację dla rządu do wydania rozporządzenia w przypadku wystąpienia stanu epidemii lub stanu zagrożenia epidemicznego „o charakterze i w rozmiarach przekraczających możliwości działania właściwych organów administracji rządowej i organów jednostek samorządu
terytorialnego”.

Ad. 1) Polecenia wydawane przez Prezesa Rady Ministrów będą przyjmowały formę decyzji administracyjnej i podlegać będą natychmiastowemu wykonaniu z chwilą ich doręczenia lub ogłoszenia.
Ustawodawca nie precyzuje jakich obowiązków będą dotyczyły, wskazuje jedynie, że nie mogą dotyczyć rozstrzygnięć co do istoty sprawy załatwianej w drodze decyzji administracyjnej, a także czynności operacyjno-rozpoznawczych, dochodzeniowo-śledczych oraz czynności z zakresu ścigania wykroczeń. Polecenia nie będą musiały zawierać uzasadnienia. Zadania, do realizacji których będą zobowiązani przedsiębiorcy na mocy wskazanych decyzji, będą finansowane ze środków budżetu państwa i będą
wykonywane na podstawie umowy zawartej z właściwym wojewodą. W przypadku odmowy zawarcia przez przedsiębiorcę wskazanej umowy, podstawą realizacji zadań będzie decyzja, o której mowa
powyżej

Co ważne, finansowaniu ze środków budżetu państwa będzie podlegać jedynie wykonywanie zadań określonych w wydanej decyzji, natomiast koszty wszelkich prac związanych z przygotowaniem się przedsiębiorców do realizacji tych zadań będą pokrywać sami przedsiębiorcy.

Ad. 2) Decyzje wydawane przez Głównego Inspektora Sanitarnego (lub działającego z jego upoważnienia państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego) będą mogły w nagłych przypadkach zostać wydane ustnie, a następnie potwierdzone na piśmie. Nie będą wymagały uzasadnienia i podlegać będą natychmiastowemu wykonaniu z chwilą ich doręczenia lub ogłoszenia. W odniesieniu do tych decyzji uproszczona została procedura składania i rozpatrywania odwołań. Przedsiębiorcy będą zobowiązani do bieżącego śledzenia wszelkich komunikatów (w tym zaleceń i
wytycznych Głównego Inspektora Sanitarnego) zamieszczanych w Biuletynie Informacji Publicznej, a także w innych publicznie dostępnych źródłach informacji. Trzeba pamiętać, iż zalecenia i wytyczne organów Państwowej Inspekcji Sanitarnej będą odnosić się do wszystkich osób przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, zarówno obywateli polskich jak i cudzoziemców.

Ad. 3) W rozporządzeniu Rada Ministrów będzie mogła w szczególności ustanowić:
– czasowe ograniczenie funkcjonowania określonych instytucji lub zakładów pracy,
– nakaz udostępnienia nieruchomości, lokali, terenów i dostarczenia środków transportu do
działań przeciwepidemicznych przewidzianych planami przeciwepidemicznymi,
– czasowe ograniczenie określonych zakresów działalności przedsiębiorców,
– czasową reglamentację zaopatrzenia w określonego rodzaju artykuły,
– czasowe ograniczenie korzystania z lokali lub terenów oraz obowiązek ich zabezpieczenia,
– nakaz ewakuacji w ustalonym czasie z określonych miejsc, terenów i obiektów,
– nakaz lub zakaz przebywania w określonych miejscach i obiektach oraz na określonych obszarach.

Największym zagrożeniem dla przedsiębiorców jest z pewnością możliwość czasowego ograniczenia ich działalności. Ustawa nie precyzuje jednak dokładnie na czym miałyby polegać wskazane obowiązki, zakazy i nakazy, zatem na chwilę obecną nie jest wiadome z jakimi obciążeniami mogą spotkać się przedsiębiorcy. Brak jest również informacji na temat ewentualnych rekompensat związanych z wprowadzeniem tego rodzaju ograniczeń. Wprawdzie z projektu Ustawy został usunięty zapis
wyłączający odpowiedzialność Skarbu Państwa, organów jednostek samorządu terytorialnego oraz państwowych jednostek organizacyjnych za szkodę wyrządzoną w związku z uzasadnionymi działaniami
mającymi na celu przeciwdziałanie COVID-19, ale w dalszym ciągu nie wiadomo jak rozstrzygnięta zostanie ta kwestia i czy przedsiębiorcy będą mogli dochodzić odszkodowań w przypadku poniesienia szkód związanych z ograniczeniami wprowadzonymi przez wskazane powyżej podmioty

4. WYSTĄPIENIE ZAGROŻENIA COVID-19 A REALIZACJA ZOBOWIĄZAŃ UMOWNYCH PRZEZ PRZEDSIĘBIORCÓW

a. Brak możliwości wywiązania się przez przedsiębiorcę ze zobowiązań umownych na skutek okoliczności związanych z COVID-19

Trwająca epidemia koronawirusa (SARS-CoV-2) może doprowadzić do opóźnień bądź braku możliwości wywiązania się przez przedsiębiorców z ciążących na nich zobowiązań kontraktowych. Przyczyną takiego stanu rzeczy mogą być na przykład:
– ograniczenie działalności przedsiębiorcy na mocy rozporządzenia Rady Ministrów (o którym
była mowa w pkt 3 powyżej),
– niedostarczenie przez dostawcę produktów niezbędnych do realizacji zamówienia dla kontrahenta,
– poddanie kwarantannie przeważającej części załogi pracowniczej.

Przedsiębiorcy obawiają się konsekwencji jakie niosą ze sobą tego rodzaju okoliczności. Niestety Ustawa nie reguluje tego rodzaju zagadnień. Konieczne jest zatem odniesienie się do przepisów ogólnych oraz
utrwalonego orzecznictwa w podobnych sprawach, jednakże kluczową rolę będzie odgrywało w tym przypadku ustalenie jakie prawo należy zastosować do danego kontraktu.

Jeżeli umowa podlegać będzie prawu polskiemu, wówczas należy ustalić jak reguluje ona kwestie odpowiedzialności stron za ewentualne opóźnienia bądź brak możliwości wywiązania się ze swoich zobowiązań. Możliwe są następujące sytuacje:

1) w umowie strony wyłączyły odpowiedzialność za okoliczności uznawane za siłę wyższą,
2) umowa nie zawiera żadnych postanowień odnoszących się do ograniczenia odpowiedzialności stron,
3) strony w umowie przyjęły pełną odpowiedzialność za powstałe szkody, również te wynikające z działania siły wyższej.

W przypadkach określonych w pkt 1 i 2 powyżej przedsiębiorca będzie mógł powoływać się na wystąpienie siły wyższej i próbować uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli okoliczność ta była od niego niezależna (np. gdy na mocy decyzji administracyjnej zamknięto jego zakład pracy – a nie w sytuacji, gdy np. sam podjął taką decyzję z obawy przed zarażeniem koronawirusem). Poza tym możliwość powoływania się na przypadek siły wyższej jest uzależniona od wykazania, że:

– siła wyższa wpływa na zobowiązanie umowne stron,
– przedsiębiorca podjął się wykonania zobowiązania zanim dowiedział się o szczególnej sytuacji, oraz
– nie miał możliwości podjęcia działań, które doprowadziłyby do wykonania umowy (np. znalezienia innego dostawcy produktów, które następnie sprzedaje kontrahentowi; znalezienia innego przewoźnika do transportu towarów).

Trzeba mieć jednak na uwadze fakt, iż w przypadku powstania sporu między kontrahentami i rozstrzygania go na drodze postępowania sądowego, to sąd będzie w każdej sprawie indywidualnie ustalał, czy w danym przypadku rzeczywiście można mówić o wystąpieniu siły wyższej i czy odpowiedzialność danego przedsiębiorcy za niewykonanie bądź nieprawidłowe wykonanie umowy jest wyłączona.

Z kolei w przypadku określonym w pkt 3 powyżej, powoływanie się na wystąpienie siły wyższej w celu uniknięcia odpowiedzialności za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie umowy, będzie niemożliwe.

Jeżeli umowa będzie podlegała prawu obcemu, wówczas konieczne będzie zapoznanie się z regulacjami odpowiedniego państwa i ustalenie zasad odpowiedzialności przedsiębiorców w tego rodzaju
przypadkach.

b. Dochodzenie odszkodowania od kontrahentów za niewywiązywanie się ze zobowiązań umownych na skutek okoliczności związanych z COVID-19

W sytuacji, kiedy będziemy mieli do czynienia z umową podlegającą prawu polskiemu, możliwość dochodzenia przez przedsiębiorców odszkodowania za szkody związane z niewywiązaniem się przez kontrahentów z ciążących na nich zobowiązań umownych zaistnieje wówczas, gdy:
– w umowie strony nie przewidziały pełnej odpowiedzialności za szkody powstałe na skutek niewykonania bądź nienależytego wykonania umowy (w tym również te będące wynikiem działania siły wyższej) oraz
– nie zostaną spełnione przesłanki określone w pkt a powyżej, a odnoszące się do kontrahenta.

Trzeba jednak mieć na uwadze, że w Ustawie przewidziane zostały pewne wyłączenia odpowiedzialności odnoszące się do określonej kategorii podmiotów. Wskazano, że zarządzający lotniskiem, zarządzający
dworcem kolejowym, przewoźnik lotniczy, kolejowy lub drogowy, nie ponoszą odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną w związku z uzasadnionymi działaniami władz publicznych mającymi na celu
przeciwdziałanie COVID-19, w szczególności za brak możliwości przewozu.

Poza tym, jeżeli kontrahentem przedsiębiorcy jest podmiot pochodzący z Chin, wówczas istnieje ryzyko, iż uzyskał on certyfikat siły wyższej umożliwiający mu całkowite lub częściowe uwolnienie się od
odpowiedzialności. Z informacji pochodzących od Chińskiej Rady Promocji Handlu Międzynarodowego (China Council for the Promotion of International Trade) – wydającej wskazane certyfikaty – wynika, iż
są one uznawane przez rządy, urzędy celne, izby handlowe i przedsiębiorstwa w ponad 200 krajach i regionach na całym świecie.

c. Szkody powstałe na skutek okoliczności związanych z COVID-19 a polisy ubezpieczeniowe

Przedsiębiorcy, którzy posiadają już ubezpieczenia w zakresie szkód związanych z prowadzoną działalnością powinni w pierwszej kolejności zweryfikować treść polis ubezpieczeniowych i ogólnych
warunków ubezpieczeń, aby ustalić czy obejmują one również szkody poniesione na skutek okoliczności związanych z rozprzestrzenianiem się chorób zakaźnych. W szczególności, powinni zwrócić szczególną
uwagę na przyjęte w ogólnych warunkach ubezpieczeń wyłączenia.

W obecnej sytuacji zawieranie umów ubezpieczeniowych w celu zapewnienia ochrony prowadzonej przez przedsiębiorców działalności przed skutkami rozprzestrzeniającego się wirusa, może okazać się
utrudnione. Firmy ubezpieczeniowe zdają sobie sprawę ze skali problemu i dużego prawdopodobieństwa wystąpienia sytuacji dających podstawę do wypłaty odszkodowania. W związku z tym można oczekiwać, iż zastosują odpowiednie zabezpieczenia, aby uniknąć poniesienia tak wysokich
strat. Jeżeli przedsiębiorca zdecyduje się zawrzeć taką umowę, powinien wnikliwie zapoznać się z treścią polisy, a w szczególności ogólnych warunków ubezpieczeń i upewnić się, czy szkody związane z
wystąpieniem koronawirusa nie zostały spod tego ubezpieczenia wyłączone.