Ustawa o ochronie sygnalistów wejdzie w życie z upływem 3 miesięcy od dnia ogłoszenia jej w Dzienniku Ustaw, tj. w dniu 25 września 2024 r., z wyjątkiem przepisów dotyczących zgłoszeń zewnętrznych, które zaczną obowiązywać dopiero 25 grudnia 2024 r. Co warto wiedzieć o tej ustawie zanim wejdzie ona w życie?

Kim jest sygnalista?

W rozumieniu Ustawy o ochronie sygnalistów, sygnalista to osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą. Sygnalistą może być: pracownik, pracownik tymczasowy, osoba świadcząca pracę na podstawie innej umowy niż umowa o pracę, przedsiębiorca, prokurent, akcjonariusz lub wspólnik, członek organu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, wolontariusz, stażysta, praktykant, żołnierz oraz członek innych służb mundurowych takich jak Policja czy Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego.

Jakie nieprawidłowości może zgłosić sygnalista?

Zgodnie z treścią Ustawy o ochronie sygnalistów, sygnalista może zgłosić nieprawidłowości polegające na naruszeniu prawa poprzez działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa, dotyczące takich obszarów jak: korupcja, zamówienia publiczne, usługi, produkty i rynki finansowe, przeciwdziałanie praniu pieniędzy oraz finansowanie terroryzmu, bezpieczeństwo produktów i ich zgodność z wymogami, bezpieczeństwo transportu, ochrona środowiska, ochrona radiologiczna i bezpieczeństwo jądrowe, bezpieczeństwo żywności i pasz, zdrowie i dobrostan zwierząt, zdrowie publiczne, ochrona konsumentów, ochrona prywatności i danych osobowych, bezpieczeństwo sieci i systemów teleinformatycznych, interesy finansowe Skarbu Państwa Rzeczypospolitej Polskiej, jednostki samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej, rynek wewnętrzny Unii Europejskiej, w tym publicznoprawne zasady konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowanie osób prawnych, a ponadto konstytucyjne wolności i praw człowieka i obywatela – występujące w stosunkach jednostki z organami władzy publicznej i niezwiązane z pozostałymi dziedzinami.

Ponadto, katalog ten może zostać rozszerzony o naruszenia dotyczące obowiązujących w przedsiębiorstwach regulacji wewnętrznych lub standardów etycznych, które zostały ustanowione przez daną jednostkę. Może to dotyczyć chociażby regulaminów  odnoszących się do zagadnień prawa pracy, które w określonym zakresie odzwierciedlają regulacje zawarte m.in. w kodeksie pracy. Jest to jednak fakultatywny zabieg, w związku z czym, wprowadzenie możliwości zgłoszeń w tym zakresie jest nieobowiązkowe i zależy tylko i wyłącznie od woli przedsiębiorcy.

Dlaczego prawo pracy zostało wyłączone spod regulacji ustawy?

Poprawki naniesione w toku procesu legislacyjnego do ustawy przez Senat i przyjęte przez Sejm budzą sporo emocji, ponieważ przed przedstawieniem swojego stanowiska przez Senat katalog dziedzin, w przedmiocie, których można było zgłosić nieprawidłowości i liczyć na objęcie ochroną w rozumieniu ww. ustawy liczył 18 pozycji. Wykreśloną pozycją, która nie znajduje się w uchwalonej dnia 14 czerwca 2024 roku przez Sejm ustawie o ochronie sygnalistów jest „prawo pracy”. Głosy na temat tego zabiegu są podzielone. Część parlamentarzystów uważała uwzględnienie prawa pracy jako bezcelowe, bowiem za kontrolę przestrzegania prawa pracy jest odpowiedzialna Inspekcja Pracy. Ponadto osoby te podkreślały, że ustawa o ochronie sygnalistów, aby spełniać swoje zadanie, czyli implementować Dyrektywę (UE) 2019/1927, nie musi zawierać naruszeń dotyczących prawa pracy. Z kolei w ocenie przeciwników dokonanej zmiany, ustawa o ochronie sygnalistów mogłaby, w swoim poprzednim brzmieniu, pomóc nie tylko pracownikom w egzekwowaniu praw jakie im przysługują bez obawy o utratę pracy, czy inne działania odwetowe ze strony pracodawców, ale i pomóc przedsiębiorcom, którzy dzięki wzmocnionej ochronie osób zgłaszających wszelkie nieprawidłowości, pozbyliby się konkurencji na rynku, która działa niezgodnie z literą prawa.

Kogo dotyczą wdrożone regulacje?

Ustawa o ochronie sygnalistów zakłada konieczność stworzenia kanałów zgłoszeń nieprawidłowości, które pozwoliłby na realizację obowiązków wynikających z ustawy. Obowiązek ten ciąży na podmiotach prawnych, na rzecz których według stanu na dzień 1 stycznia lub 1 lipca danego roku wykonuje pracę zarobkową co najmniej 50 osób. Do liczby tych osób wlicza się pracowników w przeliczeniu na pełne etaty lub osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli przedsiębiorstwa nie zatrudniają do tego rodzaju pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia. Próg 50 osób nie ma jednak zastosowania do podmiotów prawnych wykonujących działalność w zakresie usług, produktów i rynków finansowych oraz przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, bezpieczeństwa transportu i ochrony środowiska, objętych zakresem stosowania aktów prawnych Unii Europejskiej wymienionych w części I.B i II załącznika do dyrektywy 2019/1937. Nieutworzenie kanałów zgłoszeń przez podmioty spełniające wyżej wymienione kryteria wiąże się z ryzykiem nałożenia na nich kary grzywny.